به گزارش خبرنگار سلامت خبرگزاری تسنیم با توجه به دغدغههای رهبر معظم انقلاب در زمینه سیاستهای جمعیتی و در آستانه بررسی "طرح جامع جمعیت و تعالی خانواده" که در دستور کار مجلس است و براین اساس باید توسط نمایندگان و بخشهای مختلف اجرایی به مفاد، زوایا و ظرایف آنها پرداخته شود، با خلیلعلی محمدزاده پزشک و دارای دکترای تخصصی مدیریت خدمات بهداشتی درمانی و عضو هیئت علمی دانشگاه که به تدریس و پژوهش در زمینههای اقتصاد سلامت، مدیریت استراتژیک و سازمان و مدیریت بهداشت و درمان ایران اشتغال دارند به گفتوگوی تفصیلی پرداختیم.
هدف اصلی سیاستهای جمعیتی، غیر از تأمین کمیت لازم، ارتقای شرایط زیستی و کیفیت زندگی همه مردم کشور است
تسنیم: برای شروع و در نخستین سؤال بفرمایید کلاً اهداف سیاستهای جمعیتی چیست و در هر مورد به چه نحوی عمل میشود؟
محمدزاده: سیاستهای جمعیتی هر کشور از یک سلسله آرمانها، اهداف کیفی و کمی و راهکارهای عملی برای تحقق آن اهداف در محدوده زمانی خاص تشکیل میشود. در گذشته تعریف سیاستهای جمعیتی مترادف بود با سیاست دولتها در تشویق ولادت و یا ایجاد موانعی در راه ازدیاد آن، ولی اکنون این سیاستها صرفاً به این معنی نیست.
هدف اصلی سیاستهای جمعیتی، غیر از تأمین کمیت لازم، ارتقای شرایط زیستی و کیفیت زندگی همه مردم کشور و آماده ساختن آنها برای ایفای نقش فعال و سازنده در فرآیند توسعه فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی کشور است.
سیاستهای جمعیتی دارای دو بعد کیفی و کمی است، در بعد کمی اتخاذ تدابیری برای ازدیاد و یا کاهش جمعیت و ابعاد شهرها مطرح است و بعد کیفی به موضوعاتی همچون تندرستی جمعیتها، نظارت در امر ازدواج، بهبود کیفیت آموزش و ایجاد فرصتهای شغلی مربوط است.
در این گفتوگو بنده مایلم بیشتر روی سیاستهای تنظیم خانواده متمرکز شوم. البته این بدان معنی نیست که این مسئله مهمتر است و بقیه به این اندازه مهم نیستند، خیر، بلکه نگرش من بیشتر به این موضوع است، با توجه به مطالعاتی که دارم. در عین حال مایلم که در طول بحث ضمن اشاره سیستماتیک به مسئله جمعیت، آن را از نگاه رسالت یک سازمان بهداشتی و درمانی ببینم.
خلیلعلی محمدزاده عضو شورای راهبردی آمار و اطلاعات جمعیتی
در ایران مطابق سیاستهای کلی، دولتها در محدوده اعتبارات تخصیصی، موضوع کنترل جمعیت را با کاملترین شکل آن پشتیبانی مستقیم کردهاند
تسنیم: سیاستهای جمعیتی در حوزه بهداشت و درمان کشورهای مختلف چگونه مورد حمایت قرار میگیرد؟
محمدزاده: دیدگاه و سیاستهای جمعیتی در همه کشورهای دنیا با رصد استراتژیک و بررسی روندها و ساختار و ترکیب سنی جمعیت، هر چند سال یک بار مورد بازبینی و اصلاح قرار میگیرد، کاری که در کشور ما مدیریت نمیشد. نرخ باروری ما وقتی به حد جانشینی رسید، باید سیاستها عوض میشد، یعنی سال 76 به بعد.
در بخش بهداشت و درمان این بازنگریها بسته به اینکه سیاست دولت در زمینه باروری و نیز درباره رشد جمعیت، افزایشی و یا کاهشی باشد، در دسترسی به روشهای پیشگیری از بارداری، به سه دسته شامل پشتیبانی غیر مستقیم، بدون پشتیبانی و برخوردار از پشتیبانی مستقیم تقسیم میشود که هریک تعریف و شیوه اجرای خاص خود را دارد. در پشتیبانی غیرمستقیم، دولتها اجازه تهیه اطلاعات، شیوهنامه و وسایل را به منابع غیردولتی میدهند.
در وضعیت بدون پشتیبانی، دولتها از دسترسی به اطلاعات، دستورالعملها و وسایل در ارتباط با روشهای پیشگیری مدرن جلوگیری میکنند. در حالت پشتیبانی مستقیم نیز، دولتها بهطور مستقیم از طریق مراکز دولتی انتشار اطلاعات، دستورالعملها و وسایل را پشتیبانی میکنند. بنابراین در بیش از دو دهه اخیر، در ایران مطابق سیاستهای کلی، دولتها در محدوده اعتبارات تخصیصی، موضوع کنترل و تحدید جمعیت را با کاملترین شکل آن پشتیبانی مستقیم کردهاند.
با تغییر سیاست کلی نظام در باروری، نحوه پشتیبانی و رویههای مربوط به آن نیز باید بازبینی و با شرایط جدید انطباق یابد
تسنیم: آیا مفهوم این گفته شما این است که با تغییر سیاستهای باروری در هر کشوری نوع و نحوه ارائه خدمات نیز تغییر میکند؟
محمدزاده: بله، قطعاً همینطور است. در کشور ما در زمان حاضر سیاست کلی نظام به جلوگیری از کاهش رشد جمعیت و افزایش میزان باروری تغییر یافته است، پس نحوه پشتیبانی و رویههای مربوط به آن نیز باید بازبینی و با شرایط جدید انطباق یابد.
بنابراین چون مانند گذشته نمیتوان بهطور گسترده و مستقیم از طریق مراکز دولتی انتشار اطلاعات، دستورالعملها و وسایل جلوگیری از بارداری را بهاستثنای بیماریها و موارد بارداریهای پرخطر که حدودش را متخصصان امر تعیین میکنند، ترویج، تشویق و پشتیبانی کرد.
در هر حال در شرایط فعلی و در مرحله گذار از وضعیت قبلی به دوران جدید، باید دقت شود که شاخصهای مرگ و میر مادر و کودک، همچنان بهسمت مطلوب، ارتقا یابد و تزلزلی در آنها ایجاد نشود.
بخشی از فعالیتهای تنظیم خانواده در کاهش و یا افزایش جمعیت باید کاملاً با هم فرق کند
تسنیم: آیا هم اکنون نوع فعالیتها تغییر کرده است؟
محمدزاده: سیاستهای تنظیم خانواده، مؤلفهها و شیوههای مختلفی از پیشگیری از بارداریها را شامل میشود و عمده آنها هم بر پایه تأکید روی سلامت مادر و کودک و جلوگیری از بارداریهای ناخواسته و کاهش سقط جنین مستقر است.
یک بخشی از این سیاستها در بحث افزایش و کاهش جمعیت مشترک است، مثلاً فاصله گذاری در حدود 30 ماه بین تولد فرزندان، که مادر در حال شیردهی به فرزند خود هست و نیز برای حفظ ذخایر و آمادگیهای لازم برای زایمان بعدی، این امر نیاز است. ولی در سیاستهای افزایش جمعیت، روشهای پیشگیری باید بهقدر کفایت مد نظر باشد، نمیشود گفت ما به کاهش و یا افزایش کاری نداریم، ما طبق وظیفه سازمانی، توجهمان تنها به مراقبتهاست. این بدان معنی خواهد بود که نوع فعالیتهای ما در کاهش و یا افزایش جمعیت، فرقی با هم نداشته باشد.
در کشورهایی مانند فرانسه و آلمان که سیاستها در جهت افزایش جمعیت است، سزارین انتخابی ممنوعیت قانونی دارد.
تسنیم: در سایر کشورها، دسترسی به روشهای پیشگیری از بارداری برای عموم به چه شکل است و آیا اصولاً بین سیاستهای باروری و میزان دسترسیهای دولتی و یا خصوصی یک رابطه مشخصی وجود دارد؟
محمدزاده: بله، در بعضی کشورها مانند آلمان، لهستان، ایتالیا، ترکمنستان و امارات متحده عربی دسترسی به روشهای پیشگیری از بارداری مورد پشتیبانی قرار نمیگیرد. سیاست این کشورها حمایت از باروری مبتنی بر افزایش جمعیت است.
در کشورهایی مثل فرانسه، ارمنستان و عربستان سعودی دسترسی به روشهای پیشگیری از بارداری بهطور غیر مستقیم حمایت میشود، در این کشورها نیز سیاست دولت در زمینه باروری بر پایه افزایش جمعیت است.
در بیشتر کشورهایی که روشهای پیشگیری از بارداری از سوی مراکز دولتی پشتیبانی مستقیم میشود، سیاست باروری بر اساس کاهش جمعیت و یا حفظ وضع موجود است، در ایران بر اساس قانون تنظیم خانواده و جمعیت، تاکنون چنین روندی دنبال شده است. این برنامهها باید بازنگری و با سیاستهای جدید تطبیق یابد.
علاوه بر این در کشورهایی مانند فرانسه و آلمان که سیاستها در جهت افزایش جمعیت است، بهشدت مراقبت میشود که زایمانها بهصورت طبیعی اتفاق افتد و سزارین انتخابی ممنوعیت قانونی دارد.
اگر سیاستهای تنظیم خانواده بیش از 25 سال در کشوری اعمال شوند، نگرش مردم نسبت به مباحث فرهنگی و تمدنی آن کشور تا حدود زیادی تغییر میکند
تسنیم: برخی جمعیت شناسان از رشد منفی جمعیت در دهههای آینده میگویند و البته حرفهای متفاوت و بعضاً متناقضی در این باره شنیده میشود، نظر شما چیست؟
محمدزاده: در صورتی که با وجود تغییر در سیاست کلی نظام، همچنان شیوه کاری خود را براساس گذشته ادامه دهیم، با نرخ باروری کل کنونی یعنی 1.78 به جمعیت حدود 97 میلیون در سال 1420 افزایش مییابیم و پس از آن دچار رشد منفی میشویم و بر پایه پیشبینی سازمان ملل که در سال 2010 انجام گرفته است، جمعیت کشور در چند دهه آتی، باز هم کاهش یافته درصد سالمندان نیز چندین برابر خواهد شد.
این سیر نزولی، دقیقاً نقطهای است که برخی سیاست گذاران آمریکایی مانند «زیبیگنیو برژینسکی» طراح پروژه نظم نوین جهانی در مصاحبه با وال استریت ژورنال آن را بهدقت مورد توجه قرار داده و از سیاستمداران خواستهاند که در مسائل سیاسی با ایران بازی طولانیمدتی را انجام دهند تا تغییر شکل جمعیتی در ایران بهنفع آنها رقم زده شود.
برابر پیشبینیهای جمعیتی سال 2050 در همسایگی ما عراق و افغانستان بیش از دو برابر و پاکستان نزدیک به دو برابر و حتی عربستان و اسرائیل بیش از 1.5 برابر خواهند شد ولی ما با تداوم وضعیت کنونی، در نهایت 25 درصد افزایش و پس از آن متوقف خواهیم ماند، و بعد از آن مصائب مان شروع خواهد شد.
همانطور که میدانید سیاستهای جمعیتی، همه ابعاد و زمینههای فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، دفاعی را تحت تأثیر قرار میدهند و به همین دلیل است که رهبر معظم انقلاب، جمعیت را عامل اقتدار معرفی میکنند و خواستار آن میشوند که جمعیت در ابعاد مختلف بهدرستی مدیریت شود. این بحث مدیریت جمعیت بسیار مهم است و هر بخشی باید در این زمینه کار خود را بهخوبی انجام دهد. اگر مدیریت جمعیت در صدر سیاستهای ما باشد، افزایش جمعیت نقطه قوت بزرگی است برای بهره برداری از فرصتها و جلوگیری از تهدیدها و یا تبدیل آنها به فرصتها و نیز رفع ضعفها.
نکتهای هم هست و آن اینکه گفته شده است؛ اینکه مردم بچه نمیخواهند ریشههای فرهنگی و اقتصادی دارد. ضمن قبول نسبی این نظر، یک پاسخ روشن به آن این است که اگر سیاستهای تنظیم خانواده بیش از 25 سال در کشوری اعمال شوند، نگرشها، فکرها و باورهای مردم نسبت به مباحث فرهنگی و تمدنی آن کشور تا حدود زیادی تغییر میکند. بنابراین در تغییر سبک زندگی، تأثیرات این عامل نیز باید مدنظر قرار گیرد. این که اثر چنین متغیر مهمی را لحاظ نکنیم، یک نوع غفلت است. اگر به این مسئله اذعان کردیم، آن موقع در راه بازگشت خیلی چیزها را تغییر خواهیم داد و سکوتها را خواهیم شکست.
از این نوع تغافلها در آموزشها و ارائه خدمات پیشگیری از بارداری نیز انجام شده است. با توجه به اینکه در بخش سلامت عدم تقارن اطلاعات بین مردم و پزشکان و نیز کادر پزشکی وجود دارد و همچنین ضرورت اجرای منشور حقوق بیمار؛ باید عوارض و معایب اقدامات و از جمله روشهای جلوگیری بهخوبی تشریح شود، در حالی که این کارها در خیلی موارد صورت نمیگیرد، در عوض شاهد بزرگنماییهایی از مزایای این روشها هستیم، بهویژه مواردی که این مسائل را تکمتغیره و با توجه به نتایج شاخصهای صرفاً بهداشتی، مورد سنجش و تأیید قرار دادیم.
بحث جمعیت، یک موضوع فرابخشی و دینامیک است و تصمیم گیری در زمینه افزایش، کاهش و یا حفظ رشد آن نباید به یک و یا چند وزارتخانه مربوط شود
تسنیم: پس بحث جمعیت از نگاه شما فراتر از حوزه عمل یک وزارتخانه است و ابعاد مختلفی را در بر میگیرد؟
محمدزاده: بله، همینطور است که میفرمایید، بحث جمعیت یک موضوع فرابخشی، پویا و دینامیک است و تصمیم گیری در زمینه افزایش، کاهش و یا حفظ رشد آن و یا نرخ باروری کل، به یک و یا چند وزارتخانه مربوط نمیشود بلکه جزو استراتژیکترین موضوعات هر کشوری است.
هر دستگاه و وزارتخانهای، ضمن نگرش سیستمی به موضوعات استراتژیک و از جمله مسئله جمعیت، باید از دریچه رسالت سازمانی خود، فعالیتهای خویش را پیش برد. البته در همه برنامه ریزیها و تصمیم گیریها، هر دو مسئله مهم افزایش نرخ باروری کل که در حال حاضر حداقل سهدهم زیر سطح جایگزینی هستیم و الزامات پنجره جمعیتی که الآن یک سالی است در این دوره وارد شدهایم، باید در کانون توجه و اقدام قرار گیرد.
بدیهی است در بخش بهداشت و درمان نیز پس از اعلام سیاست کلی نظام در این زمینه، باید سیاستها و رویکردهای قبلی تغییر و در چارچوبهای تعیین شده، نوع و نحوه پشتیبانی روشهای کنترلی در بخشهای دولتی و خصوصی بهشرحی که توضیح داده شد و نیز بستههای آموزشی و مشاورهای، مورد تجدید نظر کامل قرار گیرد که البته در حوزه بهداشت این مسئله در چند ماه اخیر یک بار بهطور جدی کلید خورد و بهلحاظ اجرایی هم تا حدود زیادی مقدمات کارها پیش رفت، که روند امور تغییر یافت. امیدواریم این مسیر بهخوبی طی شود.
سیاستهای جدید باید با مشارکت همه بخشها فرهنگسازی شود
تسنیم: بههرحال سیاستهای مربوط به جمعیت ارتباط مستقیمی به نگرشهای مردم و وضعیت اقتصادی دارد، برای گذشتن از چنین موانعی، به چه نحوی باید عمل شود؟
محمدزاده: بله، درست است، البته سیاستهای دولتی و نگرش فرهنگی خانوادهها، اولویت بیشتری نسبت به سایر جنبهها دارد، مثلاً در ارتباط با وضع اقتصادی بررسیها نشان میدهد که معمولاً اینطور نیست که هرچه خانوادهای تمکن مالی بالایی داشته باشد، جمعیتش هم افزونتر باشد و یا بهعکس، یکی از آمادگیهایی که برای اجرای سیاستهای جدید جمعیتی، در همه حوزهها و از جمله حوزه سلامت پایهای است، فرهنگ سازی و نهادینه ساختن موضوع است و این مسئله اساسیتر از قانونگذاری است، زیرا این کار باید با اراده ملی انجام گیرد.
بالاخره شیوه قبلی، فرهنگ و آثاری داشته و رسوبات زیادی به جای گذاشته، اصلاً کنار سایر عوامل یک نوع سبک دیگری زندگی ساخته، و در حال حاضر در مرحله ناشی از چالشهای مربوط به آن در همه حوزهها هستیم و در مسیری قرار گرفتهایم که باید برای پاسخگویی به مشکلات و شبهات مردم در همه این زمینهها، متخصصان و مسئولان امر باید اقدامات روشن و متقاعد کنندهای داشته باشند و مسیر اجرایی مشخصی را نشان دهند و در کل سیاستهای جدید باید با مشارکت همه بخشها فرهنگ سازی شود.
تغییر نگرشها و دیدگاههای فردی، فرهنگی و اجتماعی جامعه چیزی نیست که بهآسانی اتفاق بیفتد، باید مدتها کار شود و ابعاد متنوع قضیه توسط صاحب نظران علوم گوناگون و دستگاههای برنامهریز، نهادهای رسانهای و فرهنگی و حوزههای علمیه و دانشگاهها بدرستی تبیین شوند تا ایدهآلها، عادتها و ارزشهای کاذبی که در این رابطه در اذهان و غالباً متأثر از مشکلات فرهنگی و اقتصادی و بدون تأمل در مضرات و وضعیت آینده نقش بسته، کنار گذاشته و نیاز به تغییر پذیرفته شود و آنگاه مردم با آگاهی از مزایای تغییر و برای مقابله با خطرات ناشی از عدم تغییر، مشارکت کنند.
همچنین باید عوامل تقویت کننده رفتارهای موجود در جامعه سست شود تا خانوادهها، عادات فعلی را ترک و به اجرای تغییر روی آورند و پس از این مرحله است که باید به نهادینه شدن رفتار جدید در جامعه چشم امید دوخت.
این عوامل تقویت کننده میتواند شامل ازدواجهای دیرهنگام، میل به بیفرزندی، تکفرزندی و کمفرزندی، باروری با تأخیر طولانی و گاهی سه تا پنج سال پس از ازدواج، باشد که عملاً راه را بر فرزندآوریهای بعدی میبندد و همه این موارد باید مورد آسیب شناسی جدی قرار گیرد.
نتیجه ازدواج دیرهنگام، از بین رفتن بهترین سالهای باروری و کاهش فرزندآوری است
تسنیم: تغییر فرهنگی مهم است و البته کنار آن عوامل اقتصادی اداره خانواده نیز کمتأثیر نیست.
محمدزاده: بله، گرچه سیاست گذاریها تأثیر بسزایی در تحقق دستاوردها دارند، لکن پدیدههایی چون ازدواج، بارداری و فرزندآوری امور ارادی، آگاهانه، آزادانه و مسئولانه به حساب میآیند و نمیتوان صرفاً با بخشنامه و دستورالعمل آنها را عملیاتی کرد، بلکه باید در سایه آموزش و ترویج تعالیم دینی یک تحول فرهنگی در افراد صورت پذیرد و سپس سایر عوامل دخیل در موضوع از جمله بستر و شرایط رشد اقتصادی فراهم شوند، مثلاً در یکی از بررسیها از پسران سؤال شده که چرا تاکنون ازدواج نکردهاند، که بیش از 30 درصد پاسخ دادهاند: چون شغل ندارند.
از طرف دیگر تقریباً به همان میزان دختران هم در طرح علت رد خواستگارهای خود، به همین مشکل نداشتن شغل اشاره کردهاند که این وضعیت باعث میشود؛ سن ازدواج بالا رود.
هماکنون میانگین سن ازدواج، در دختران به حدود 24 سال و در پسران به 27 سال رسیده که نتیجه آن ازدواج دیرهنگام، از بین رفتن بهترین سالهای باروری و کاهش فرزندآوری است. و یا وقتی نرخ طلاق در جامعه افزایش مییابد، فرزندآوری متوقف و فرزندپروری و مراقبتهای مربوط به آن خدشهدار میشود. این زنگ خطرها فعلاً در حد هشدار است ولی نتایج بلند و پیامدهایی دارد که راههای رفع آنها را از هم اکنون باید دنبال کرد.
ترویج زایمانهای طبیعی و کاستن از آمار سزارین یکی از راههایی است که به افزایش نرخ باروری کل در کشور کمک میکند
تسنیم: آیا عوامل دیگری وجود دارد که در فرزندآوری غیر از مواردی که تاکنون ذکر شد، مهم باشند؟
به همه این موارد باید حدود سه میلیون زوج نابارور هم اضافه شود که مشتاقانه در پی فرزندآوری هستند لکن هنوز در کشور هیچ بیمهای این مسئله را پوشش کامل نمیدهد که باید در این خصوص نیز تدابیری اندیشیده شود.
ترویج زایمانهای طبیعی و کاستن از آمار سزارین یکی دیگر از راههایی است که به افزایش نرخ باروری کل در کشور کمک میکند.با تأسف باید گفت که در سزارین رتبه اول منطقه و رتبه دوم جهان بعد از برزیل هستیم.تا زمانی که این رویهها اصلاح نشود و متخصصان، عمل درست و فرهنگ صحیح را در این زمینه و سایر موارد مرتبط، جایگزین و جاری نسازند، در تحقق آنچه نیاز ضروری کشور است، موفق نخواهیم بود.
کنار سیاستها و اهتمام به برنامه ریزی و اجرای درست برنامهها و در نظر گرفتن مشوقها، تا حدی که از معنویت کار هم کاسته نشود، به این مسائل باید توجه جدی و زیربنایی داشت.
ما هم اکنون در طرحهایی که در دست بررسی هست یکی از اشتباهات اساسیمان این است که مسئله مهم فرزندآوری را امری مادی دیدیم و همهاش بهضرب و زور بودجه میخواهیم این کار را عملی کنیم. بهنظر بنده بودجهها باید بیشتر صرف زیرساختها و مدیریت جمعیت و کیفیت زندگی شود، همان مواردی که تکلیف حداقل این دولت و 10 دولت آتی در فرصت جمعیتی اقتضا میکند.
در افزایش جمعیت، به هر دو بعد کمیت و کیفیت توجه شود
تسنیم: به مسئله مهم فرزندپروری اشاره کردید، جایگاه این مسئله نیز باید در برنامههای جمعیتی چگونه دیده شود؟
محمدزاده: یکی از ابعاد مهم کیفیت جمعیت، توجه به این امر مهم است. باید تربیت فرزند و تحویل فرزند صالح به جامعه، از سوی دستگاههای سیاست گذار و برنامهریز تربیتی و معرفتی، مدارس، دانشگاهها و مساجد و همچنین رسانهها و تریبونها مورد توجه قرار گیرد و این زمینه با تغییر نگرشها و انجام آموزشها و مهارتها و تخصیص اعتبارات لازم، مورد حمایت قرار گیرد. بیشترین نقشی که حوزه بهداشت و درمان در این رابطه ایفا میکند، تأمین و ارتقای سلامتی است.
بررسی رهنمودهای رهبر معظم انقلاب در رابطه با جمعیت و سیاستهای ابلاغی از سوی معظمله، حاکی از توجه همهجانبه به این موضوع است، یعنی هم به کمیت و هم به کیفیت باید توجه داشت. برای خروج از منطقه خطر این موارد برای مدتی نسبتاً طولانی، باید بهموازات هم پیش روند مهم بودن هر دو بعد قضیه با توجه به قرار گرفتن در دوره پنجره جمعیتی که هر ملتی شاید یک بار بیشتر در مسیر آن قرار نمیگیرد، بیش از هر چیز دیگری مورد تأکید است.
پس همه این موارد ضرورت دارد؛ افزایش باروری، مادر و فرزند سالم، دوره باروری ایمن و کمعارضه و فرزند صالح، مولد و بانشاط که کشور را در آینده در اوج قلهها بنشاند.
جمعیت جوان، دارای تحصیلات، ماهر و کارآفرین، رکن توسعه است و در این دوره 40ساله که در فرصت جمعیتی هستیم، باید با پاسخگویی به نیازهای گروه سنی جوانان و حتی میانسالان، شرایطی فراهم شود که با رشد همهجانبه، پاسخگویی به هزینههای سرسام آور سالخوردگی جمعیت در زمینههای بهداشتی درمانی، رفاهی و حمایتی تقلیل یابد.
البته در تولیت سلامت سالمندان، دولتها نقش درجه اول دارند و در این خصوص هم باید آمادگیهای لازم در دولتها برای انجام مراقبتها و ارائه خدمات و سایر امکانات فراهم آید. این اقدامات هم بدون مشارکت خانوادهها ره به جایی نمیبرد و راهحل آن، دوباره افزایش بعد خانواده است، همان چیزی که رهبر معظم انقلاب بهدرستی میفرمایند: توسعه و تحکیم خانواده.
ایران هماکنون بیشترین کاهش میزان رشد جمعیت در منطقه را دارد.
تسنیم: پیری جمعیت و ارتباط آن با کاهش باروری در سایر کشورها به چه نحوی است؟
محمدزاده: کشور ما همانند بسیاری از کشورهای در حال توسعه بهدنبال کاهش مداوم و مستمر باروری و افزایش امید به زندگی، تغییرات اساسی و مهمی را در ساختار سنی خود تجربه میکند.
سرعت کاهش باروری در ایران بسیار بالاتر از کشورهای منطقه صورت گرفته، بنابراین در صورت عدم توقف چنین وضعی، کشور ما با شدّت و حدّت بیشتری مسائل و چالشهای سالمندی را تجربه خواهد کرد.
ایران هم اکنون بیشترین کاهش میزان رشد جمعیت در منطقه را دارد. اگر همین روند طی شود در 100 سال آینده جمعیت بسیاری از کشورهای منطقه که الآن بسیار کمتر از ما هستند، بیشتر از ما خواهد شد و اینجاست که جمعیت بهعنوان عامل اقتدار، نقش خود را بهنحو بارزی نشان خواهد داد.
ببینید ژاپنی که الآن نصف ما مساحت و حدود دو برابر ما جمعیت دارد، نه نفت و گاز داشت و نه منابع و ذخایر خاصی. از خاکستر جنگ جهانی دوم برخاست و در سایه تکیه بر دانایی و توانایی نیروی انسانی و با پشتوانه فرهنگ ملی و صد البته مدیریت جمعیت، به یکی از پیشرفتهترین کشورها تبدیل شد. با یادگیری از مزایا و معایب این مسیر پیموده شده و با توجه به اقتضائات بومی کشورمان و با تأکید بر آموزههای اسلامی میشود آن را مدلسازی کرد.
رتبه فرزندآوری کشورهایی مانند برزیل، ترکیه، فرانسه، انگلیس و آمریکا از ما بالاتر است.
تسنیم: آیا در این زمینه مطالعات نیز صورت گرفته و یا شاخصهای اختصاصی وجود دارد؟
محمدزاده: بله، این هم کشورها در این زمینه مطالعه میکنند و هم گزارشات جهانی در این ارتباط تهیه میشود و از منظرهای مختلف این کار صورت میگیرد. درصد کهنسالی، هزینههای آن، خدمات، حمایتها و مراقبتها، همه این موارد در هر کشوری تعریف دارد و مورد توجه دولتها است، شاخصهایی هم هست که این موارد را سنجش میکند و با استانداردها مقایسه میکنند، مثلاً در بعد خانوار، یک شاخصی بهنام فرزندآوری زنان وجود دارد.
بر اساس آمار 2011 رتبه زنان ایرانی در جدول جهانی فرزندآوری 146 است. رتبه کشورهایی مانند برزیل، ترکیه، فرانسه و انگلیس از ما بالاتر است. در همین گزارش رژیم اشغالگر قدس 70 پله و آمریکا 22 پله از ما جلوتر است، یعنی در کشورهای نامبردهشده تعداد فرزندان یک خانواده از تعداد فرزندان در یک خانواده ایرانی بیشتر است.
جالب است، این نکته گفته شود که در دهه 70 که ما همچنان بر برنامههای کاهش رشد جمعیت اصرار داشتیم و رهبر معظم انقلاب هم فرمودند که تداوم این سیاستها از اواسط دهه 70 به بعد اشتباه بود و حتی مسئله توبه و استغفار را مطرح کردند، در همان سالها و یا شاید چند سال قبل از آن بود که این چالش جمعیتی در کشور آمریکا هم مطرح بود و آن زمان رئیس جمهور وقت آمریکا، با رد برنامه کنترل جمعیت، برنامه افزایش رشد جمعیت آمریکا را تأیید و ابلاغ کرد.
در حال حاضر میانگین نرخ رشد جمعیت ما حدود یکدهم درصد از متوسط جهانی بیشتر است، ولی با تداوم روند کنونی در سال 2050 در حالی که درصد نرخ رشد جمعیت جهان به نیم تقلیل مییابد، درصد رشد ما از 1.3 (یک و سهدهم ) فعلی به 0.3 (سهدهم ) نزول خواهد یافت و برای این مشکل دهههای آتی که در زمان بروز آن، دیگر کاری از کسی ساخته نیست، باید از هم اکنون چاره اندیشی شود، یکی از مصادیق علاج واقعه قبل از وقوع آن، همین مورد کاهش بحرانی نرخ باروری جمعیت کشور است.
اگر جمعیت جوان کشور طی سالهای آینده همچنان تحدید شود، 9 دهه بعد با جمعیت کمتر از نصف کنونی، با سهم سالمندی حدود 50 درصد روبهرو خواهیم شد.
تسنیم: برای بحثهای جمعیتی شاخصهای مختلفی بیان میشود که هرکدام دادههای خاصی دارد و بهقولی همدیگر را تکمیل میکنند، در این مورد چه دیدگاهی دارید؟
محمدزاده: برای پی بردن به افزایش جمعیت، بیان درصد رشد جمعیت و یا نرخ باروری کل بهتنهایی کافی نیست، روش واضح تر برای رشد جمعیت، محاسبه مدت زمانی است که یک جمعیت با استمرار میزان رشد خود به دو برابر اندازه فعلی خود خواهد رسید. بر این مبنا جمعیت ایران در 9 دهه اخیر با افزایش حدودی 8برابری از 10 میلیون نفر در سال 1300 به 77 میلیون در سال 1392 رسید.
توضیح بیشتر اینکه جمعیت کشور در 40 سال اول بیش از دو برابر (22 میلیون نفر) و در بیش از 50 سال بعد، 3.5 برابر رشد داشته است اما در صورت ادامه وضع موجود نهتنها در بازه زمانی مشابه جمعیت کشور دو برابر نخواهد شد بلکه 80 سال بعد همانطور که گفته شد، جمعیت ما از جمعیت کنونی، بسیار کمتر خواهد شد.
تسنیم: ممکن است برخی بگویند خوب اصلاً چرا باید دو برابر شویم؟ یک نمونه خوب میآورید؛ به هر حال ایتالیا 700 سال طول کشیده تا دو برابر شده! چرا باید افزایش رشد جمعیت داشته باشیم؟
محمدزاده: جواب این است که کاهش و یا افزایش جمعیت یک روی قضیه است و به هم خوردن ساختار و ترکیب سنی جمعیت نیز آن روی دیگر است. اگر تجدید نسل نداشته باشیم و جمعیت جوان کشور طی سالهای آینده تحدید شود، 9 دهه بعد با جمعیت کمتر از حد کنونی که سهم سالمندانش حدود 50 درصد شده است، چگونه میتوان پروژههای رشد و توسعه کشور را به انجام رساند و از ایرانی مقتدر سخن گفت؟ اصلاً چگونه میتوان بهازای هر دو نفر، یک سالمند را اداره کرد؟ کدام صندوق بازنشستگی، بیمهای و حمایتی میتواند این همه بار را تحمل کند؟ کدام تکفرزندی میتواند علاوه بر اداره زندگی خود، به زندگی پدر و یا مادر پیر خود نیز به نحومطلوبی بپردازد و حالا تصور کنید که او با یک تکفرزند دیگر ازدواج کرده باشد و در حقیقت دو نفر علاوه بر زندگی خود بعد از گذشت مدتی، باید مراقب چهار سالمند هم باشند، این خیلی امکان پذیر نیست و به همه این موارد اضافه کنید این نقصان را که بچههای این ازدواج عمه، عمو، خاله و دایی هم ندارند.
تفکر در چنین موضوعاتی است که در بعد فردی و اجتماعی میطلبد عزم ما در پیمودن این راه دشوار و پرهزینه راسخ شود، زیرا در غیر اینصورت خسارات و عواقب مسئله بسیار سنگین و جبران ناپذیر است.
در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، نسبتهای بالای افراد جوان، تضمین کننده رشد جمعیت در مرحله کاهش باروری و حتی بعد از افت باروری تا حد جایگزینی است
تسنیم: در خلال بحثهایتان به فرصت و یا پنجره جمعیتی اشاره کردید، مفهوم و الزامات این مسئله چیست و ضمناً آیا این نوع چالشها در همسایههای ما هم وجود دارد یا خیر؟
محمدزاده: این مسائل فقط برای ما نیست، کشورهای دیگر هم دغدغهها و چالشهایی از این نوع را دارند و برای رفع نگرانیهای خود در آینده دست به کار شدهاند و بهشدت دارند کار میکنند ولی ما بهصورت یکپارچه هنوز به درک درستی نرسیدهایم.
در همین همسایگی ما ترکیه که نرخ باروری کل آن هم اکنون حدود چهار دهم از ما بیشتر است و در مرز حد جایگزینی، درصدد برآمده، سیاستهای باروری خود را از کنترل جمعیت به افزایش رشد جمعیت تغییر دهد و برای جلوگیری از پیر شدن جمعیت و افزایش نیروی کار مورد نیاز و افزایش قدرت ملی، خانوادهها را حداقل به داشتن سه فرزند ترغیب کرده است.
در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، نسبتهای بالای افراد جوان عملاً تضمین کننده رشد جمعیت در مرحله کاهش باروری و حتی بعد از افت باروری تا سطح جایگزینی است.
اصولاً در دوره فرصت جمعیتی که 70 درصد جمعیت در سن کار و فعالیت هستند، بیش از شاخصهای رشد و باروری، باید توجه به ساختار و ترکیب سنی جمعیت معطوف باشد و رفع نیازهای آنها، تا کشور با سرمایه انسانی سالم و تحصیل کرده با کاستن از مصرف کل جامعه و تغییر الگوهای تولید و مصرف و با افزودن بر میزان پسانداز کل، رشد، توسعه و پیشرفت واقعی و پایدار در کشور را رقم زند.
رشد سریع سرمایه گذاری در بخش تولید و زیرساختها و برطرف کردن چالشهای اشتغال جمعیت فعال و رشد بازدهی نیروی کار از جمله سیاستهایی است که توفیق در آنها میتواند این دوره را به یک فرصت و دوره طلایی تبدیل کند.
درباره تنظیم خانواده و رابطه آن با سیاستهای باروری هم اکنون افراط و تفریط هست
تسنیم: در صورت توقف سیاستهای کاهش جمعیت، تنظیم خانواده چه جایگاهی پیدا میکند؟
محمدزاده: همانطور که گفته شد،
نظرات شما عزیزان:
تنظیم خانواده لزوماً بهمعنا